Hoofdtekst
Pijn en ellende waere altijd goeie graedmeters voor de maote van rauwhaaid in 'et taolgebruik. Da's meñselekerwijs verklaorbaor, want pijn en oñgemak wekke ergernis en sacherijneghaaid op. Deurdat 'et in ôôñze streek nie' gebruikelek was ommen blad voor je mond te neme wier de taol grovver naermaote pijn en andoeninge in heveghaaid toenamme.
Hôôfdpijn was taer een duidelek voorbeeld van, hoewel 't gebrek hier niessôô wier genoemd. 't Was 'pijn immen hôôd'. Nam de pijn toe dan wieret 'pijn immen kop' en asset hêêl erreg wier dan wasset gêên uitzondering iemand te hoore klaoge 'Ik borst van de pijn immen harses'.
't Was in ôôñze vollekstaol nie' vreemd om bij errege pijn te spreke van 'een zeren bast'. Kiespijn kon een grôôte kwelling zijn en 't is daerom begrijpelek da' dikkels wier gezaaid 'Hêêl m'n bek doe seer van dien êêne rotkies'. 'Dan naer de tandarts' zellie zegge, nou vergeet 't maor. Tandartse kwamme hier pas in de twinteger jaere. Je was overgeleverd an de huisarts en hoewel den êênen dokter handeger was mette combinaosietang dan den andere bestong d'r toch maor êên remedie: trekke zonder verdôôve.
Nou hañ ze voor kiespijn zellef wel een paor middelties, maor dat bleve toch lapmiddele. Bij mallie hielep soms een pruim offet gedureg spoele mè brandewijn, maor de emááñsiepaosie was nonnie sôô ver gevodderd daddôk vrullie deuze middele konne toepasse.
Een ziek persoon hêêtte 'mekérende'. Nae een week binne blijve zee de pasjent dattie al 'in acht daege nie' verdeur' was geweest. Int spraekgebruik wazzen week naomelek gelijk an 'acht daege'. Onder dokterbehandeling hêêtte 'ant mêêstere zijn'. Een medicijnflessie hêêtte daerom steeds een 'mêêsterflessie'. 't Complete medicijn, dus verpakking en inhoud, is 'een flessie goed'. En daer bleef 'et mêêstal bij.
Hoewel, in de contrije van de Noord (Heinenoord) wier een geval gemeld van een man die voor z'n zieke vrouw twêê keer in de week een flessie goed mos haole. Dat was voor die man en ôk voor den dokter een êêuwegdurende bezeghaaid. Toen d'n dokter, die vermoedelek veddergaonde mediese voornemes had, op een zekeren dag tege de man zee 'Ik zellie nou nog êên flessie meegeve, moar das tan ôk de leste keer', mô' Janus tat verkeerd hebbe uichelege, want zijn vertrouwelek antwoord an den dokter was 'Ik zellie nie verraaie, hoor dokter!'.
Maor kwan, lae me de kwaole en andere ellendegheeje is effe oppen rijchie zette en in alfabetiese vollegorde deurneme, waerbij voorof wor' gewaorschouwd voor wat onte woorde en uidrukkinge.
Amborsteghaaid
Kortaodemeghaaid wazzen oñgemak da' veul voorkwam bij vlaswerrekers. Nied iederêên kon tege 't stof in de kouwe vlaskêête, waeret altijd trok en die nie verwerremd mogge worre omdattet vlaslint (den bast van de vlasstengel) añ gewicht zou kenne verlieze. Int begin van deuzen êêuw kwammet nog voor dat mallie die 't benauwd krege van 't vlasstof, swinters van arremoe mosse gaon bedele. Dat was wel verbôôje, maor ze gonge dan zôôgenaomd vente mè blauwsel. Amborsteghaaid kwam ôk voor bij persone medden kippeborst of medden buchie (bultje). D'r hielep nie veul tege. Allêên 'et smaondes ete van juin en voor 'et naer bed gaon een geklust aai mè suiker mè brandewijn gav êênege verlichting.
Bloedneus
Neusbloejinge hieuwe op azzie een andermááñs pet opzettende. 't Oñverwachs een kouwe sleutel in iemááñs nek legge kon ôk wellis hellepe.
Bloejende wonde
't Bloeje kon worre gestopt medden weegeblad (weegbree). Overkwam 'et je bij 't werrek, bevobbeld azzie medden peemes ijje hand ha' gehakt of tajje een scherrep bladriet deur je hande ha' getrokke, dan kon dat meraokels bloeje. 't Eerste waj je altijd mos doen was over de wond heen pisse (pis ontsmet en dan gaotet nie swere), dan een weegeblad d'r omheen en daer overheen een sluif (vingerling). Iederen boer of landarrebaaier had altijd een paor sluive bij 'm.
Brandblaere
Brandblaere en brandwonde wiere iñgesmeerd mè soeten olie (slaolie). D'r wazzôk een paerdemiddel, 't zôôgenaomde tegebrande, dad is zôô gauw mogelek den blaer deurprikke en oppet zellefde plak je aaige nog is brande.
Broe(i)nekeljuk
Ôk hier waste beste remedie: drek pis t'r overhene. Algemêên wier gezaaid: 'Over je klauwe heen zaaike'. Da' klink wat grof, maor je was gewaorschouwd. Je ken deuze regel ôk overslaon, maor dan weetjie nie wa' goed voor ie is.
Buikpijn
Kompet mêêst voor bij klaaine kindere. Is mêêstal moeders schuld, want tie heb ze te lang metter natte pôôtjies laete lôôpe. Bij kindere kan warreme mellek mè janijs soms wondere doen, maor aste grôôte meñse last in d'r buik hebbe motte ze toch echt an den Haorlemmerolie.
Gele zucht
Dat wier ôk wel de 'leverziekte' genoemd. Toddan de twinteger jaere wasset opete van levende hôôfdluize 'et mêêst probaote middel. Je kon die luize oppie brôôd ete, gemengd deur de butter ofte reuzel en je kon ze ôk inneme in een glas warreme mellek. 't Was een grôôt voordêêl datter in dien tijd an luize gêên gebrek was.
Hardlijveghaaid
Verstopping wazzen grôôt oñgemak. Sommege meñse krege d'r veul last van asse lang van huis waere en d'r aaige vertrouwde plee mosse misse. Van haaiers (heiers) wier verteld da' sommege nae een week buitenof saeteres drek naer d'r tuinland gonge om daer mette broek of een week achterstand of te werreke. De algemêên bekende Pinkpille behoorde tot te vertrouwde middele en ôk bij 't ete van gedrôôgde pruime, die een nacht in de wêêk hadde gestaon, hadde veul meñse baot.
Den hoest
Een goed middel aste kindere den hoest (kinkhoest) hadde wasset inneme van slakkestroop die de meñse zellef maokte van levende slakke die ze kookte in keukestroop of lichte stroop. Hiervoor wiere goeie schôône landslakke gezocht innet natte gras langs de grips- of slôôskante. Grijze slakke uit te kelder of van onder de vloer kwamme nied in ammerking. Volwasse persoone hieuwen 'et op gekluste aaiers mè suiker en brandewijn (da' kejje kindere nied añdoen) ovven uitgeholde rammenas met honing en of en toe een nieuwen haering.
Keelpijn
Dat wier in de regel 'pijn immen strot' genoemd. Ôk hiertege kon een uicheholde rammenas met honing of bruine suiker hellepe. Hielep 'et niet, dan kon een gaosie met levende wurreme, daddop te zere keel wier gelege, wondere doen.
Kiespijn
Kiespijn kon worre voorkomme deur geregeld een verrekesgehoor (gehoorbeentje van een varken) op zak te draege. Bij de mallie kon een flinke pruim tebak offet spoele mè brandewijn nog wellis uitkomst bieje, maor de vrullie pruimde nied en daerom behiellepe ze d'r aaige deur proppies watte, die deurdrengt waere mè lodderaain (reukwater), in d'r holle kies te douwe. Ôk tat hielep.
Kleskop
Hôôfdzeer waz zin werkelekhaaid een schimmelziekte die begon met etterende puisies ront te hôôfdhaere. Over 't algemêên wier an de luize de schuld gegeve en je kon d'r dus niks an doen. D'r waere veul luize en wie ze niet had hasse zôô te pakke deur de zôôgenaomde overlôôpers. Luize wiere gezien azzen netuurverschijnsel waer ie nie tegenop kon. De meñse glôôfde dat iederêên int achterhôôd een luizenet had vol levende luize. Stôôte je 't kepot dan kreegie een luizenañval. Maor ôk bij 't dôôdgaon van meñse sprong 't luizenet soms ope en zoch te lichte cavvelerie een nieuw warrem slagveld. Da' gelôôf in 'et luizenet bestong nog in de twêêde helleft van den verlichte twintigsten êêuw. De luize konne netuurlek de besmetting van de kleskop overbrenge. Je zag toentertijd nogal is maaisies medden doek om d'r hôôd ijje schoolklas zitte. Soms waere ze kaol geknipt. Rook dien hôôfddoek dan naer bronolie (petroleum) dan wasset allêên maor tege de luize, maor asse naer spiertus roke dan hañ ze beslist een kleskop. Sommege gonge d'r mee naer den dokter, maor die had ôk maor êên hardhandeg middel. Hij dee een grôôte plaaister mè pik over 't zere kaole hôôd en nae een paor daege wier die pikplaaister d'r ofgetrokke en die trok pesant alle loszittende en zieke haere d'r mee uit.
Klôôve
Klôôve binne ellendege dingers, veral azzie d'r bij 't werrek een strôôchie ovven vlasdreadjie deur trekt. Tege zere klôôve innet vereelt vajje hande hielep zellefs gêên eerleke pis. Soms broch spenezallef uitkomst, maor dikkels mos worre gegrepe naeret paerdemiddel: insmere mè bruine teer.
Koors
Van iemand die behoorlek de koors had wier wel gezaaid 'hij leg te iele van de koors'. Tege de koors wier zellefgemaokte kemillethee gedronke, want in poejers en flessies goed hañ ze niessôô veul feduusie.
Krentebaerd
Huiduislag kwam hôôfzaekelek voor bij een bepaold soort kindere, voornaomelek bij die nogal veul medden dikke vieze snotneus liepe. Ze wiere d'r mee gepest en dikkels uichescholde voor 'korstekop'. De meñse gonge d'r niessôô gauw mee naer den dokter, ze dejen 'et liever zellef. Ze smeerde d'r spenezallef op en dan gong 'et van lieverlee wel over.
Maogpijn
Maogpijn wier bestreje deur 'et anhoudend knauwe oppen paor rauwe bôône en deur 'et saeves voor 't naer bed gaon drinke van warreme mellek medden scheutjie Haarlemmerolie. Behalleve van maogpijn kojje ôk last hebbe van maogzuur. Mêêstal wier dat 'et 'hartwaoter' genoemd. Bij bukwerk zôôas spitte, peesteke, winterdekke, grippe, aerepels pote of vlasplokke kon 'et een verschrikkeleke kwelling weze. Bij sommege liep 't waoter dan uiter mond. Hiertege hielep waaineg, allêên 't deurslikke van boñkies slik of klaai en 'et ete van rauwe gele pee. Gelukkeg hat te plaeseleke drogist een goed middel, naomelek zuiveringszout, maor azzie dat een paor keere per dag had ingenome wier ie d'r leelam (loom) van.
De milt
Voor de pijn in de linker zij, de milt genaomd, mêêstal gekrege nae 't te hard lôôpe, bestonge gêên middele. Je kon 'et allêên maor voorkomme deur een biggel (grindsteen) ijje mond te neme.
De nok
Last hebbe van de nok (hik) is voor 'et slachtoffer zellef, maor ôk voor de rest van 'et gezelschop, vrotvervelend. Gelukkeg bestonge d'r middele tege de nok, zôôas de persoon in kwestie goed nijdeg maoke deur hum of heur te beschuldege van iets wat hêêlemel nie waer was. Je kon ôk de nokkende persoon mè felle ôôge añkijke en 'm zeve keer laete slikke zonder daertusse deur aosem te haole, maor 'et betere middel bleef toch om de getroffene andermááñs pet op te zette.
Oôgzeer
Oôgontsteking ha' makkelek voorkomme kenne worre deur betijs gaetjies ijje ore te laete maoke. 't Was een klaaineghaaid voor de goudsmid, die medden gloejende stopnaeld dwars deur de oorlelle prikte en d'r pesant an den andere kant een kurkestop tege hieuw voor den tegedruk. De maaisies droge daer laeter oorbellechies in en de jonges (maor das wat langer geleje) oorriñchies (ringetjes). Ôk bij jonge schaepe wier dat gedaen. Ze naaiden een draechie wol of sêêt deur de lammechies d'r ore; dan krege ze gêên ôôgontsteking. Maor asset toch beurde was 'snêêuwwaoter van maert' een goed medicijn tege ôôgzeer en as verzachtend middel wier gebruik gemaokt van natte kompresse mè kouwe theeblaere.
Rimmetiek
Rimmetiek wazzen ontzettend veul voorkommende kwaol en daerom waere d'r dan ôk hêêl wat middele tege. 't Wier nogal is toegeschreve an 'et slaepe in een natte besstee. Sommege meñse hieuwe d'r speciaol een rimmetiekhoñdjie voor (reepincher) om de rimmetiek te voorkomme. 't Hielep nied altijd, maor azzie 't êêmel te pakke had en je begon al een bietjie krom of stijf te lôôpe, mozzie 't hoñdjie mee naer bed neme en dan nam 't bêêssie de naoreghaaid over. 't Hoñdjie begon stijf te lôôpe en de baos sprong weer azzen jonge kaerel over de bessteeplank. Maor d'r waere nog meer middele, zôôas 't drinke van een oftreksel van silderijstele, 't an een touwchie ommie nek draege van een gedrôôgde kikker (dôôd netuurlek) of altijd een gladde stêên of biggel, die omwonge was mè zwarte wol of sêêt, ijje zak draege, of altijd een paor opgepoeste kestijes (kastanjes) ijje broekzak draege. Bij uitzondering wier d'r wellis bronolie gedronke en in bizonder ernstege gevalle gonge ze d'r wellis toe over om d'r aaige flink deur de bieje te laete steke.
(Net as bij 'iele van de koors' kejje 't bij 'bieje' añvoele daddôk wij wellis een dialectwoord gebruike waerbij van een lange ij een ie wor' gemaokt. Maor da' blijft toch een uitzondering).
De schijt
Diarree, ôk wel 'de rappert' genoemd, wier int algemêên toegeschreve annen kouwchie opte maog en bestreje medden dieet van drôôge beschuit, slappe thee en rijst uit ''t waoter gekookt (soms mè wa' knêêl). Dattet in werkelekhaaid voedselvergifteging was wisse ze nie.
Slaepelôôshaaid
Tege slaepelôôshaaid waster maor êên middel: slaepbollethee. Dat wazzen waotereg aftreksel van de papaverdoppe (bewaord nae 'et maanzaed dorse). In die doppe zat nog een klaain bietjie opium. 't Wier ôk wel an de kindere gegeve, die sliepe d'r van as marremotte, maor in de schoolklas zatte ze dan te suffe.
Spit
Tege pijn in de rik hielep goed vrijve mè vetteghaaid. Dat kon zôôwel mè reuzel, medden vetkaers of mè levertraen zijn, maor de beste remedie bestong uit lang en hard vrijve mette pezerik. Iederêên had in z'n schuur een pezerik hange. 't Was een overblijfsel van de huisslacht, simpel gezaaid 'et geslachsdêêl vannet varreke. 't Hong medden lus annen spijker. 't Stonk, 't was mêêstal beschimmeld en soms hadde de rotte d'r van gevrete, maor 't was ommisbaor voor 't smere van gerêêschop. Vooral de zaag wier d'r mee ingevet. D'r wier verteld dat iemand die pijn in z'n rik had deur z'n vrouw zôô hardhandeg mette pezerik was gevreve dattie naer gebakke aerepels begon te ruike, maor 't hielep wel!
't Hielep nie tege een plokbil, want das een spierverrekking nae 't vlasplokke, mêêstal weggelege voor persone die d'r aaige zôôwat overhôôp geplokt hadde.
Sprauw
De sprauw (spruw) wazzen mondziekte bij klaaine kindere; een witte schimmelachtegen añslag op tong en verhemelte. Dat tat was gekomme deur 't zoethouwe vannet kind, wisse ze niet. Dat zoethouwe gebeurde medden dot die hier 'de pop' genoemd wier. 't Wazzen lappie gevuld mè beschuitkrummels en suiker. Asset kind daerop sopte wasset zoet, maor 't kreeg veuls te veul suiker binne en dat gong in de mond en de keel ant giste. 't Juiste middel tege sprauw bestong uit een oftreksel van een vetplant die op dakpanne en stêêne bere groeide, naomelek huislôôp (muurlook). Laeter wier de 'pop' verdronge deur de 'fip' (fopspeen). De fip wazzen nuttege uitvinding die ôk 't smerege duimesoppe voorkwam. Maor omdatte meñse die fip redduur in de suikerpot douwde krege de kindere toch weer de sprauw. De leste jaere hoor ie d'r nie meer van.
Sproete
Die hoore faaitelek niet bij de ziektes en kwaole, maor 't was vrotlillek en vooral de jonge maaide trokken 'et d'r aaigen an. Toch waster vanof te komme. Insmere mettet mellekachtege sap van de paerdeblom (zuudessel). Insmere mette mellek van een echte merrie was nog veul beterder, maor daer was moeilek an te komme.
Stijl
Een stijl oppie ôôg izzen zweertie oppie ôôglid. D'r hielep niks tege en voor de onvolpreze pis wasset omberaaikbaor. In 'et zôôgenaome Algemêên Beschaofd hêêt een stijl een 'stroñtjie'. Azzie daer naer kijk binne me hier nog netjies. Maor al hellep 'et niks tege een stijl, toch wier d'r medeleve getôônd deur te vraege 'Hebbie in de plee gekeke?' of 'Hebbie innen waogespoor geschete?'.
Stêênpuiste
Deur anhoudend een gedrôôgde wortelstok van de spekwortel (smeerwortel) bij je te draege konne stêênpuiste worre voorkomme. Maor azzie d'r êêmael mee was añgehaold wazzie d'r zôômaor nie vanof. Soms zaaide ze d'r aaigen uit todden nege-ôôg. Een vingerhoedjie buskruid innen glas warreme mellek wazzen krachteg geneesmiddel. Vedder diende je de stêênpuist of te dekke medden weegeblad daddin regenwaoter gewasse was. ÔK rauwe aaiers ete was goed, maor dan mos wel de schaol d'r deurheen geklust worre.
Stuiptes
Stuiptes hoorde bij die kinderziektes waertege gêên kruid gewasse was. Allêên een paor ombetrouwbare handelinge, zôôas een deurgesneje juin boven 't kinderbedjie ophange of 't kind andermááñs pet opzette. Maor van dergeleke bijgelôôvege dinge houwe me hier niet.
Vratte
Bij bepaolde hôôgbegaofde persone kojje vratte verkôôpe voor een cent stik. Maor je mosser wel in glôôve, anders hielep 't niet. D'r bestonge ôk huismiddelties, zôô asset invrijve mettet zwaerd van rauw spek of mettet sap van krôôñtjieskruid (kleverzuring). De mêêst gangbare methode was om de vratte te massere mette binnekant van de peule van rôômse bôône (tuinbonen). 't Grôôste succes kon worre verwacht deur de behandeling te doen bij volle maan en nog zekerder was ten aflôôp azzie bôône had die bij wassende maan waere gegroeid.
Wintervoete
Voor 't geneze van wintervoete bestonge d'r verschaaie recepte. Dat was 't invrijve met bronolie en in 't bizonder 't mette blôôte voete deur 't bloed van een pasgeslacht dier te dêêmele. Dat kon van een varreke of van een koe zijn, maor de voorkeur gong uit naer 'et warreme bloed van een os.
Zwerende en etterende wonde
Behalleve de eerder genoemde en geroemde pis as ontsmettingmiddel wiere zwerende wonde daegeleks gespoeld in warrem sodawaoter. Vedder bestonge d'r nog een paor verzachtende medicijne zôôas een lappie oñgezoute rauw spek dad eerst opte zweer wier gelege voordat ter verband omheen ging. Dan waster ôk nog de niet te vergete spenezallef.
Besluit
Dut waere zôô in 'et kort de mêêst voorkommende ziektes en andere oñgemakke. D'r was netuurlek veul meer, maor daer was mêêstal niks tege te doen. Je had beroepsziektes zôôas een plokbil, een ploegbêên, zwingelbêêne en een kwaojen borst van vlasstof. Vedder waere d'r langpôôtsteke, nijnaegels en nie te onderschatte de zeninge, die hier ôk wel 'zinkes' wiere genoemd.
D'r wier ôk veul gebruik gemaokt van klôôsterbalsem, maor da' kojje toch nied overal voor gebruike. D'r izzen geval bekend van een man die veul last had van aombaaie. In Rotterdam noeme ze dat kontketelstêên, maor zôô grof zijn ze bij ôôñs nooit geweest. Nou hattie man klôôsterbalsem an z'n aambaaie gesmeerd, maor dat gong zôô verschrikkelek brande dattie staande naer huis mos fietse.
Tege tuberculose, de tering en soms wel 'de vliegende tering' genoemd, bestonge gêên middele. Wel wisse ze dattet drinke van rauwe koeiemellek gevaerlek was en daerom hieuwe d'r veul een mellekgaait, want gaaitemellek zou vrij zijn van tbc.
Soms gebruikte ze schimmel as geneesmiddel tege ombekende ziektes. 't Is bekend dadden dokter opt end van de voregen êêuw an een man die oñgeneselek ziek was de raed gaf om zes weke lang beschimmeld brôôd te ete, en de man wier beter! 't Is daerom nie vreemd daddin sommege plaese de meñse de beschimmelde korste van kemijnekaes bewaorde om in geval van nôôd te gebruike. Toch wier de penicilline pas in 1928 ondekt.
Wie veul kwaole wou voorkomme mos z'n zakke vol hebbe mè voorbehoedsmiddele zôôas rauwe bruine bôône, gedrôôgde smeerwortel, mè draechies wol of sêêt omwonge gladde biggels, kestijes en gehoorbêêntjies van een varreke. Nied altijd hielep 't van ouds beproefde medicijn. Aster werkelek niks meer hielep, dan gavve ze mekaor de goedgemêênde raed 'Gao maor mejje pis naer Bijstervelde'. Dat waz een bekende waoterkijker in Rotterdam. De beurtschippers vervoerde daegeleks mêêsterflessies med ochendwaoter naer deuze beroemde genezer.
Hôôfdpijn was taer een duidelek voorbeeld van, hoewel 't gebrek hier niessôô wier genoemd. 't Was 'pijn immen hôôd'. Nam de pijn toe dan wieret 'pijn immen kop' en asset hêêl erreg wier dan wasset gêên uitzondering iemand te hoore klaoge 'Ik borst van de pijn immen harses'.
't Was in ôôñze vollekstaol nie' vreemd om bij errege pijn te spreke van 'een zeren bast'. Kiespijn kon een grôôte kwelling zijn en 't is daerom begrijpelek da' dikkels wier gezaaid 'Hêêl m'n bek doe seer van dien êêne rotkies'. 'Dan naer de tandarts' zellie zegge, nou vergeet 't maor. Tandartse kwamme hier pas in de twinteger jaere. Je was overgeleverd an de huisarts en hoewel den êênen dokter handeger was mette combinaosietang dan den andere bestong d'r toch maor êên remedie: trekke zonder verdôôve.
Nou hañ ze voor kiespijn zellef wel een paor middelties, maor dat bleve toch lapmiddele. Bij mallie hielep soms een pruim offet gedureg spoele mè brandewijn, maor de emááñsiepaosie was nonnie sôô ver gevodderd daddôk vrullie deuze middele konne toepasse.
Een ziek persoon hêêtte 'mekérende'. Nae een week binne blijve zee de pasjent dattie al 'in acht daege nie' verdeur' was geweest. Int spraekgebruik wazzen week naomelek gelijk an 'acht daege'. Onder dokterbehandeling hêêtte 'ant mêêstere zijn'. Een medicijnflessie hêêtte daerom steeds een 'mêêsterflessie'. 't Complete medicijn, dus verpakking en inhoud, is 'een flessie goed'. En daer bleef 'et mêêstal bij.
Hoewel, in de contrije van de Noord (Heinenoord) wier een geval gemeld van een man die voor z'n zieke vrouw twêê keer in de week een flessie goed mos haole. Dat was voor die man en ôk voor den dokter een êêuwegdurende bezeghaaid. Toen d'n dokter, die vermoedelek veddergaonde mediese voornemes had, op een zekeren dag tege de man zee 'Ik zellie nou nog êên flessie meegeve, moar das tan ôk de leste keer', mô' Janus tat verkeerd hebbe uichelege, want zijn vertrouwelek antwoord an den dokter was 'Ik zellie nie verraaie, hoor dokter!'.
Maor kwan, lae me de kwaole en andere ellendegheeje is effe oppen rijchie zette en in alfabetiese vollegorde deurneme, waerbij voorof wor' gewaorschouwd voor wat onte woorde en uidrukkinge.
Amborsteghaaid
Kortaodemeghaaid wazzen oñgemak da' veul voorkwam bij vlaswerrekers. Nied iederêên kon tege 't stof in de kouwe vlaskêête, waeret altijd trok en die nie verwerremd mogge worre omdattet vlaslint (den bast van de vlasstengel) añ gewicht zou kenne verlieze. Int begin van deuzen êêuw kwammet nog voor dat mallie die 't benauwd krege van 't vlasstof, swinters van arremoe mosse gaon bedele. Dat was wel verbôôje, maor ze gonge dan zôôgenaomd vente mè blauwsel. Amborsteghaaid kwam ôk voor bij persone medden kippeborst of medden buchie (bultje). D'r hielep nie veul tege. Allêên 'et smaondes ete van juin en voor 'et naer bed gaon een geklust aai mè suiker mè brandewijn gav êênege verlichting.
Bloedneus
Neusbloejinge hieuwe op azzie een andermááñs pet opzettende. 't Oñverwachs een kouwe sleutel in iemááñs nek legge kon ôk wellis hellepe.
Bloejende wonde
't Bloeje kon worre gestopt medden weegeblad (weegbree). Overkwam 'et je bij 't werrek, bevobbeld azzie medden peemes ijje hand ha' gehakt of tajje een scherrep bladriet deur je hande ha' getrokke, dan kon dat meraokels bloeje. 't Eerste waj je altijd mos doen was over de wond heen pisse (pis ontsmet en dan gaotet nie swere), dan een weegeblad d'r omheen en daer overheen een sluif (vingerling). Iederen boer of landarrebaaier had altijd een paor sluive bij 'm.
Brandblaere
Brandblaere en brandwonde wiere iñgesmeerd mè soeten olie (slaolie). D'r wazzôk een paerdemiddel, 't zôôgenaomde tegebrande, dad is zôô gauw mogelek den blaer deurprikke en oppet zellefde plak je aaige nog is brande.
Broe(i)nekeljuk
Ôk hier waste beste remedie: drek pis t'r overhene. Algemêên wier gezaaid: 'Over je klauwe heen zaaike'. Da' klink wat grof, maor je was gewaorschouwd. Je ken deuze regel ôk overslaon, maor dan weetjie nie wa' goed voor ie is.
Buikpijn
Kompet mêêst voor bij klaaine kindere. Is mêêstal moeders schuld, want tie heb ze te lang metter natte pôôtjies laete lôôpe. Bij kindere kan warreme mellek mè janijs soms wondere doen, maor aste grôôte meñse last in d'r buik hebbe motte ze toch echt an den Haorlemmerolie.
Gele zucht
Dat wier ôk wel de 'leverziekte' genoemd. Toddan de twinteger jaere wasset opete van levende hôôfdluize 'et mêêst probaote middel. Je kon die luize oppie brôôd ete, gemengd deur de butter ofte reuzel en je kon ze ôk inneme in een glas warreme mellek. 't Was een grôôt voordêêl datter in dien tijd an luize gêên gebrek was.
Hardlijveghaaid
Verstopping wazzen grôôt oñgemak. Sommege meñse krege d'r veul last van asse lang van huis waere en d'r aaige vertrouwde plee mosse misse. Van haaiers (heiers) wier verteld da' sommege nae een week buitenof saeteres drek naer d'r tuinland gonge om daer mette broek of een week achterstand of te werreke. De algemêên bekende Pinkpille behoorde tot te vertrouwde middele en ôk bij 't ete van gedrôôgde pruime, die een nacht in de wêêk hadde gestaon, hadde veul meñse baot.
Den hoest
Een goed middel aste kindere den hoest (kinkhoest) hadde wasset inneme van slakkestroop die de meñse zellef maokte van levende slakke die ze kookte in keukestroop of lichte stroop. Hiervoor wiere goeie schôône landslakke gezocht innet natte gras langs de grips- of slôôskante. Grijze slakke uit te kelder of van onder de vloer kwamme nied in ammerking. Volwasse persoone hieuwen 'et op gekluste aaiers mè suiker en brandewijn (da' kejje kindere nied añdoen) ovven uitgeholde rammenas met honing en of en toe een nieuwen haering.
Keelpijn
Dat wier in de regel 'pijn immen strot' genoemd. Ôk hiertege kon een uicheholde rammenas met honing of bruine suiker hellepe. Hielep 'et niet, dan kon een gaosie met levende wurreme, daddop te zere keel wier gelege, wondere doen.
Kiespijn
Kiespijn kon worre voorkomme deur geregeld een verrekesgehoor (gehoorbeentje van een varken) op zak te draege. Bij de mallie kon een flinke pruim tebak offet spoele mè brandewijn nog wellis uitkomst bieje, maor de vrullie pruimde nied en daerom behiellepe ze d'r aaige deur proppies watte, die deurdrengt waere mè lodderaain (reukwater), in d'r holle kies te douwe. Ôk tat hielep.
Kleskop
Hôôfdzeer waz zin werkelekhaaid een schimmelziekte die begon met etterende puisies ront te hôôfdhaere. Over 't algemêên wier an de luize de schuld gegeve en je kon d'r dus niks an doen. D'r waere veul luize en wie ze niet had hasse zôô te pakke deur de zôôgenaomde overlôôpers. Luize wiere gezien azzen netuurverschijnsel waer ie nie tegenop kon. De meñse glôôfde dat iederêên int achterhôôd een luizenet had vol levende luize. Stôôte je 't kepot dan kreegie een luizenañval. Maor ôk bij 't dôôdgaon van meñse sprong 't luizenet soms ope en zoch te lichte cavvelerie een nieuw warrem slagveld. Da' gelôôf in 'et luizenet bestong nog in de twêêde helleft van den verlichte twintigsten êêuw. De luize konne netuurlek de besmetting van de kleskop overbrenge. Je zag toentertijd nogal is maaisies medden doek om d'r hôôd ijje schoolklas zitte. Soms waere ze kaol geknipt. Rook dien hôôfddoek dan naer bronolie (petroleum) dan wasset allêên maor tege de luize, maor asse naer spiertus roke dan hañ ze beslist een kleskop. Sommege gonge d'r mee naer den dokter, maor die had ôk maor êên hardhandeg middel. Hij dee een grôôte plaaister mè pik over 't zere kaole hôôd en nae een paor daege wier die pikplaaister d'r ofgetrokke en die trok pesant alle loszittende en zieke haere d'r mee uit.
Klôôve
Klôôve binne ellendege dingers, veral azzie d'r bij 't werrek een strôôchie ovven vlasdreadjie deur trekt. Tege zere klôôve innet vereelt vajje hande hielep zellefs gêên eerleke pis. Soms broch spenezallef uitkomst, maor dikkels mos worre gegrepe naeret paerdemiddel: insmere mè bruine teer.
Koors
Van iemand die behoorlek de koors had wier wel gezaaid 'hij leg te iele van de koors'. Tege de koors wier zellefgemaokte kemillethee gedronke, want in poejers en flessies goed hañ ze niessôô veul feduusie.
Krentebaerd
Huiduislag kwam hôôfzaekelek voor bij een bepaold soort kindere, voornaomelek bij die nogal veul medden dikke vieze snotneus liepe. Ze wiere d'r mee gepest en dikkels uichescholde voor 'korstekop'. De meñse gonge d'r niessôô gauw mee naer den dokter, ze dejen 'et liever zellef. Ze smeerde d'r spenezallef op en dan gong 'et van lieverlee wel over.
Maogpijn
Maogpijn wier bestreje deur 'et anhoudend knauwe oppen paor rauwe bôône en deur 'et saeves voor 't naer bed gaon drinke van warreme mellek medden scheutjie Haarlemmerolie. Behalleve van maogpijn kojje ôk last hebbe van maogzuur. Mêêstal wier dat 'et 'hartwaoter' genoemd. Bij bukwerk zôôas spitte, peesteke, winterdekke, grippe, aerepels pote of vlasplokke kon 'et een verschrikkeleke kwelling weze. Bij sommege liep 't waoter dan uiter mond. Hiertege hielep waaineg, allêên 't deurslikke van boñkies slik of klaai en 'et ete van rauwe gele pee. Gelukkeg hat te plaeseleke drogist een goed middel, naomelek zuiveringszout, maor azzie dat een paor keere per dag had ingenome wier ie d'r leelam (loom) van.
De milt
Voor de pijn in de linker zij, de milt genaomd, mêêstal gekrege nae 't te hard lôôpe, bestonge gêên middele. Je kon 'et allêên maor voorkomme deur een biggel (grindsteen) ijje mond te neme.
De nok
Last hebbe van de nok (hik) is voor 'et slachtoffer zellef, maor ôk voor de rest van 'et gezelschop, vrotvervelend. Gelukkeg bestonge d'r middele tege de nok, zôôas de persoon in kwestie goed nijdeg maoke deur hum of heur te beschuldege van iets wat hêêlemel nie waer was. Je kon ôk de nokkende persoon mè felle ôôge añkijke en 'm zeve keer laete slikke zonder daertusse deur aosem te haole, maor 'et betere middel bleef toch om de getroffene andermááñs pet op te zette.
Oôgzeer
Oôgontsteking ha' makkelek voorkomme kenne worre deur betijs gaetjies ijje ore te laete maoke. 't Was een klaaineghaaid voor de goudsmid, die medden gloejende stopnaeld dwars deur de oorlelle prikte en d'r pesant an den andere kant een kurkestop tege hieuw voor den tegedruk. De maaisies droge daer laeter oorbellechies in en de jonges (maor das wat langer geleje) oorriñchies (ringetjes). Ôk bij jonge schaepe wier dat gedaen. Ze naaiden een draechie wol of sêêt deur de lammechies d'r ore; dan krege ze gêên ôôgontsteking. Maor asset toch beurde was 'snêêuwwaoter van maert' een goed medicijn tege ôôgzeer en as verzachtend middel wier gebruik gemaokt van natte kompresse mè kouwe theeblaere.
Rimmetiek
Rimmetiek wazzen ontzettend veul voorkommende kwaol en daerom waere d'r dan ôk hêêl wat middele tege. 't Wier nogal is toegeschreve an 'et slaepe in een natte besstee. Sommege meñse hieuwe d'r speciaol een rimmetiekhoñdjie voor (reepincher) om de rimmetiek te voorkomme. 't Hielep nied altijd, maor azzie 't êêmel te pakke had en je begon al een bietjie krom of stijf te lôôpe, mozzie 't hoñdjie mee naer bed neme en dan nam 't bêêssie de naoreghaaid over. 't Hoñdjie begon stijf te lôôpe en de baos sprong weer azzen jonge kaerel over de bessteeplank. Maor d'r waere nog meer middele, zôôas 't drinke van een oftreksel van silderijstele, 't an een touwchie ommie nek draege van een gedrôôgde kikker (dôôd netuurlek) of altijd een gladde stêên of biggel, die omwonge was mè zwarte wol of sêêt, ijje zak draege, of altijd een paor opgepoeste kestijes (kastanjes) ijje broekzak draege. Bij uitzondering wier d'r wellis bronolie gedronke en in bizonder ernstege gevalle gonge ze d'r wellis toe over om d'r aaige flink deur de bieje te laete steke.
(Net as bij 'iele van de koors' kejje 't bij 'bieje' añvoele daddôk wij wellis een dialectwoord gebruike waerbij van een lange ij een ie wor' gemaokt. Maor da' blijft toch een uitzondering).
De schijt
Diarree, ôk wel 'de rappert' genoemd, wier int algemêên toegeschreve annen kouwchie opte maog en bestreje medden dieet van drôôge beschuit, slappe thee en rijst uit ''t waoter gekookt (soms mè wa' knêêl). Dattet in werkelekhaaid voedselvergifteging was wisse ze nie.
Slaepelôôshaaid
Tege slaepelôôshaaid waster maor êên middel: slaepbollethee. Dat wazzen waotereg aftreksel van de papaverdoppe (bewaord nae 'et maanzaed dorse). In die doppe zat nog een klaain bietjie opium. 't Wier ôk wel an de kindere gegeve, die sliepe d'r van as marremotte, maor in de schoolklas zatte ze dan te suffe.
Spit
Tege pijn in de rik hielep goed vrijve mè vetteghaaid. Dat kon zôôwel mè reuzel, medden vetkaers of mè levertraen zijn, maor de beste remedie bestong uit lang en hard vrijve mette pezerik. Iederêên had in z'n schuur een pezerik hange. 't Was een overblijfsel van de huisslacht, simpel gezaaid 'et geslachsdêêl vannet varreke. 't Hong medden lus annen spijker. 't Stonk, 't was mêêstal beschimmeld en soms hadde de rotte d'r van gevrete, maor 't was ommisbaor voor 't smere van gerêêschop. Vooral de zaag wier d'r mee ingevet. D'r wier verteld dat iemand die pijn in z'n rik had deur z'n vrouw zôô hardhandeg mette pezerik was gevreve dattie naer gebakke aerepels begon te ruike, maor 't hielep wel!
't Hielep nie tege een plokbil, want das een spierverrekking nae 't vlasplokke, mêêstal weggelege voor persone die d'r aaige zôôwat overhôôp geplokt hadde.
Sprauw
De sprauw (spruw) wazzen mondziekte bij klaaine kindere; een witte schimmelachtegen añslag op tong en verhemelte. Dat tat was gekomme deur 't zoethouwe vannet kind, wisse ze niet. Dat zoethouwe gebeurde medden dot die hier 'de pop' genoemd wier. 't Wazzen lappie gevuld mè beschuitkrummels en suiker. Asset kind daerop sopte wasset zoet, maor 't kreeg veuls te veul suiker binne en dat gong in de mond en de keel ant giste. 't Juiste middel tege sprauw bestong uit een oftreksel van een vetplant die op dakpanne en stêêne bere groeide, naomelek huislôôp (muurlook). Laeter wier de 'pop' verdronge deur de 'fip' (fopspeen). De fip wazzen nuttege uitvinding die ôk 't smerege duimesoppe voorkwam. Maor omdatte meñse die fip redduur in de suikerpot douwde krege de kindere toch weer de sprauw. De leste jaere hoor ie d'r nie meer van.
Sproete
Die hoore faaitelek niet bij de ziektes en kwaole, maor 't was vrotlillek en vooral de jonge maaide trokken 'et d'r aaigen an. Toch waster vanof te komme. Insmere mettet mellekachtege sap van de paerdeblom (zuudessel). Insmere mette mellek van een echte merrie was nog veul beterder, maor daer was moeilek an te komme.
Stijl
Een stijl oppie ôôg izzen zweertie oppie ôôglid. D'r hielep niks tege en voor de onvolpreze pis wasset omberaaikbaor. In 'et zôôgenaome Algemêên Beschaofd hêêt een stijl een 'stroñtjie'. Azzie daer naer kijk binne me hier nog netjies. Maor al hellep 'et niks tege een stijl, toch wier d'r medeleve getôônd deur te vraege 'Hebbie in de plee gekeke?' of 'Hebbie innen waogespoor geschete?'.
Stêênpuiste
Deur anhoudend een gedrôôgde wortelstok van de spekwortel (smeerwortel) bij je te draege konne stêênpuiste worre voorkomme. Maor azzie d'r êêmael mee was añgehaold wazzie d'r zôômaor nie vanof. Soms zaaide ze d'r aaigen uit todden nege-ôôg. Een vingerhoedjie buskruid innen glas warreme mellek wazzen krachteg geneesmiddel. Vedder diende je de stêênpuist of te dekke medden weegeblad daddin regenwaoter gewasse was. ÔK rauwe aaiers ete was goed, maor dan mos wel de schaol d'r deurheen geklust worre.
Stuiptes
Stuiptes hoorde bij die kinderziektes waertege gêên kruid gewasse was. Allêên een paor ombetrouwbare handelinge, zôôas een deurgesneje juin boven 't kinderbedjie ophange of 't kind andermááñs pet opzette. Maor van dergeleke bijgelôôvege dinge houwe me hier niet.
Vratte
Bij bepaolde hôôgbegaofde persone kojje vratte verkôôpe voor een cent stik. Maor je mosser wel in glôôve, anders hielep 't niet. D'r bestonge ôk huismiddelties, zôô asset invrijve mettet zwaerd van rauw spek of mettet sap van krôôñtjieskruid (kleverzuring). De mêêst gangbare methode was om de vratte te massere mette binnekant van de peule van rôômse bôône (tuinbonen). 't Grôôste succes kon worre verwacht deur de behandeling te doen bij volle maan en nog zekerder was ten aflôôp azzie bôône had die bij wassende maan waere gegroeid.
Wintervoete
Voor 't geneze van wintervoete bestonge d'r verschaaie recepte. Dat was 't invrijve met bronolie en in 't bizonder 't mette blôôte voete deur 't bloed van een pasgeslacht dier te dêêmele. Dat kon van een varreke of van een koe zijn, maor de voorkeur gong uit naer 'et warreme bloed van een os.
Zwerende en etterende wonde
Behalleve de eerder genoemde en geroemde pis as ontsmettingmiddel wiere zwerende wonde daegeleks gespoeld in warrem sodawaoter. Vedder bestonge d'r nog een paor verzachtende medicijne zôôas een lappie oñgezoute rauw spek dad eerst opte zweer wier gelege voordat ter verband omheen ging. Dan waster ôk nog de niet te vergete spenezallef.
Besluit
Dut waere zôô in 'et kort de mêêst voorkommende ziektes en andere oñgemakke. D'r was netuurlek veul meer, maor daer was mêêstal niks tege te doen. Je had beroepsziektes zôôas een plokbil, een ploegbêên, zwingelbêêne en een kwaojen borst van vlasstof. Vedder waere d'r langpôôtsteke, nijnaegels en nie te onderschatte de zeninge, die hier ôk wel 'zinkes' wiere genoemd.
D'r wier ôk veul gebruik gemaokt van klôôsterbalsem, maor da' kojje toch nied overal voor gebruike. D'r izzen geval bekend van een man die veul last had van aombaaie. In Rotterdam noeme ze dat kontketelstêên, maor zôô grof zijn ze bij ôôñs nooit geweest. Nou hattie man klôôsterbalsem an z'n aambaaie gesmeerd, maor dat gong zôô verschrikkelek brande dattie staande naer huis mos fietse.
Tege tuberculose, de tering en soms wel 'de vliegende tering' genoemd, bestonge gêên middele. Wel wisse ze dattet drinke van rauwe koeiemellek gevaerlek was en daerom hieuwe d'r veul een mellekgaait, want gaaitemellek zou vrij zijn van tbc.
Soms gebruikte ze schimmel as geneesmiddel tege ombekende ziektes. 't Is bekend dadden dokter opt end van de voregen êêuw an een man die oñgeneselek ziek was de raed gaf om zes weke lang beschimmeld brôôd te ete, en de man wier beter! 't Is daerom nie vreemd daddin sommege plaese de meñse de beschimmelde korste van kemijnekaes bewaorde om in geval van nôôd te gebruike. Toch wier de penicilline pas in 1928 ondekt.
Wie veul kwaole wou voorkomme mos z'n zakke vol hebbe mè voorbehoedsmiddele zôôas rauwe bruine bôône, gedrôôgde smeerwortel, mè draechies wol of sêêt omwonge gladde biggels, kestijes en gehoorbêêntjies van een varreke. Nied altijd hielep 't van ouds beproefde medicijn. Aster werkelek niks meer hielep, dan gavve ze mekaor de goedgemêênde raed 'Gao maor mejje pis naer Bijstervelde'. Dat waz een bekende waoterkijker in Rotterdam. De beurtschippers vervoerde daegeleks mêêsterflessies med ochendwaoter naer deuze beroemde genezer.
Onderwerp
TM 4302 - Volksgeneeskunde 
TM 4302 - Volksgeneeskunde 
Beschrijving
Volksgeneesmiddelen tegen verschillende kwalen
Bron
Zeeuw, P.W. de. Hoekschewaardse vertellingen 2: nog een dozijn dorpsverhalen in dialect. 's Gravendeel : Robbemond, 1985
Commentaar
1985
Volksgeneeskunde
Naam Overig in Tekst
Haorlemmerolie
Haorlemmerolie
Haarlemmerolie
Haarlemmerolie
Noor
Noor
Janus
Janus
Naam Locatie in Tekst
Heinenoord
Heinenoord
Rotterdam
Rotterdam
Datum Invoer
2013-03-01 14:46:20